pojęcia
Wykrzyknik to w językoznawstwie znak interpunkcyjny, a w teorii literackiej wykrzyknienie, czyi zdanie pełne określonych emocji. Zależą one od kontekstu. Mogą oznaczać radość, smutek, żal, rozpacz, wezwanie do czynu lub inne.
Zob. mitomania 😉
Pojęcie pejoratywne, negatywne związane z mitem, mitologizacją, ale dotyczące człowieka i jego wizji miejsca w społeczeństwie: mitoman ma tendencje do wymyślania różnych, czasami niestworzonych rzeczy na swój temat ukazujących go w lepszym świetle niż to ma miejsce w rzeczywistości.
Zob. mitologizacja. Demitologizacja – pozbawianie świata literackiego cech mitu, a między innymi uniwersalności i znamion wielkości, podniosłości czy wyjątkowości, a ukazywanie go jako pospolitego, zwyczajnego, przeciętnego bez upiększeń.
Zjawisko zaczerpnięte z mitów greckich, polegające na przekształcaniu rzeczywistości w mit, nadawaniu cech mitycznych danym wydarzeniom, postaciom realnym lub fikcyjnym, a czasami także całym grupom społecznym. W utworach literackich polega na podwyższanie rangi, pisaniu podniosłym czy patetycznym o zjawiskach ważnych dla autora i grupy społecznej, z którą się identyfikuje lub pragnie zwrócić uwagę czytelnikom na określone wartości.
Mitologizacja np. w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza dotyczy świata tradycji dworu szlacheckiego w Soplicowie, w „Chłopach” Władysława Stanisława Reymonta zaś życia prostych ludzi we wsi Lipce. W obu wypadkach autorzy dokonali wielu zabiegów, aby podwyższyć rangę obyczajów codziennego życia grup społecznych (szlachty, chłopów) i nadaniu im znaczenia uniwersalnego, aby przekazać kolejnym pokoleniom ważne dla życia społecznego wartości typu: gościnność, patriotyzm, szacunek dla dekalogu i religii, walory obyczajów dworskich czy wiejskich, wagę więzi rodzinnych czy etosu pracy. Przeciwieństwem mitologizacji jest demitologizacja, czyli pozbawianie świata literackiego owych cech uniwersalnych i znamion wielkości, aby pokazać świat jako pospolity, zwyczajny, przeciętny czy ulotny.
Arche – gr. początek. Archetyp to uniwersalny wzorzec postaw, symbol, najstarszy z motywów, istniejący w tradycji i utrwalony od najdawniejszych czasów w przekazach słownych i piśmiennych, dzięki któremu powstały różnego rodzaju postawy ludzkie. W psychologii oznacza zespół wartości, wyobrażeń tkwiących w zbiorowej podświadomości – zob. w Wikipedii.
Źródłem archetypów są np. mity greckie.
- Archetypem zwycięstwa jest mityczna bogini Nike;
- Ikar jest archetypem pragnienia wzniesienia się ponad przeciętność – próba osiągnięcia czegoś wielkiego nawet za cenę narażenia życia;
- Dedal to symbol człowieka tęskniącego za ojczyzną, a także wspaniałego mądrego ojca i człowieka potrafiącego znaleźć wyjście z najtrudniejszych sytuacji.
- Herkules symbolizuje ponadludzką siłę;
- Syzyf jest archetypem mozolnej niekończącej się pracy pozbawionej sensu;
- Antygona to archetyp poświęcenia się dla brata, ale też znalezienia się w życiowym potrzasku: jak by nie postąpiła, będzie ukarana;
- Demeter symbolizuje rozpacz matki po stracie dziecka;
- Edyp to archetyp człowieka nieświadomego prawdy o własnym losie, dążącego do prawdy, która go zniszczy;
- Prometeusz symbolizuje postawę szlachetnego poświęcenia się dla dobra innych za cenę własnego życia i cierpienia;
- Narcyz to archetyp człowieka zakochanego w samym sobie, egoisty;
- Odyseusz uosobienie wędrowcy pragnącego powrócić do swojej ojczyzny walczącego z przeciwnościami losu;
- Achilles symbolizuje pragnienie o byciu niepokonanym, najlepszym z najlepszych;
- Hektor to człowiek o wielkiej odwadze;
- Marsjasz odważył się stanąć do pojedynku z bogiem, pokazując prawdziwe, nieludzkie oblicze Apollina.
zob. epopeja 😉
Nazwa znana w antyku a oznaczająca pieśń lub inny utwór liryczny. Potoczna nazwa poezji.
W dramacie antycznym duma, pycha rodowa, która nie pozwalała (zwykle władcy), aby prawidłowo rozpoznał problem. Przyczyna wielu katastrof, jakie spadały na „głowę” – życie, los bohaterów.
Zabieg kompozycyjny wprowadzony do teatru antycznego przez Eurypidesa. Oznacza gwałtowne zakończenie akcji tragedii przez wkroczenie – pojawienie się boga. Współcześnie oznacza działanie sił nadprzyrodzonych w sytuacji bez wyjścia – zrządzenie boskie lub losu, szczęśliwy traf.
